Konularına Göre Kuran Fihristi Nuzul Sırasına Göre FECR

     KONULARINA GÖRE KURAN FİHRİSTİ  -  SİSTEMATİK KUR’AN FİHRİSTİ
      Kur’an’ın Bütün Ayetleri Metin ve Meal Birarada Nüzul Sırasına Göre
          konularına göre kuran fihristi  - sistematik kuran fihristi

                                         
            YAYINCIDAN

Tarih boyunca gönderilen peygamberlerle ayakta kalan Din, Allah'ın Hz. Muhammed'e (as) vahyettiği Kur'an'la yeniden hayat bulmuştur. Bu yüzden; O'nun vahyedilmesinden sonra, zamanın ve mekanın herhangi bir kesitinde, gerek sadece bilgi sahibi olmak, gerekse inanmak ve yaşamak için İslam'a yönelenlerin ilk müracaat edecekleri kaynak şüphesiz Kur'an'dır.
 
Kur'an, tertibi, üslubu, dili vs. özellikleriyle kendine has, ilahi bir kitaptır. Bu ne­denle, onun doğru anlaşılması, özgün özelliklerinin hesaba katılmasıyla müm­kündür. Kur'an'ın oluşturduğu inanç ve düşünce dünyasının kavranabilmesi için gerekli olan çalışmalardan biri de bünyesinde dağınık halde bulunan çeşitli konulardaki ayetlerin bir araya getirilerek konusal bütünlüğünün yakalanmasıdır.
 
Yayınlamakla kıvanç duyduğumuz bu eserin, sözünü ettiğimiz konusal bütünlüğe ulaşmada ve Kur'an'ın dünyasını kavramada önemli katkıları olacağı kanaatin­deyiz.
 
İncelendiğinde de görüleceği gibi, bu çalışma, sadece aynı konudaki ayetlerin bir araya getirilmesinden ibaret değildir. Gerek konu başlıklarının belirlenmesi, gerek konularla ilgili kısa açıklamalarda bulunulması, gerekse ayetlerin farklı yorumlarıyla ilgili dipnotların verilmesi ve tercihler yapılması itibarıyla tam bir teliftir. Kısa sürede onikinci baskıyı yapmış olması da onun ne denli başarılı bir emek ürünü olduğunu göstermeye yetmektedir.
 
Fecr Yayınevi, ilk yayınladığı Esbab-ı Nüzul adlı kitaptan bu yana, Kur'an'la ilgili eserler sunmakta ve bir 'Kur'an Kitaplığı' oluşturmaya çalışmaktadır. Bundan amacımız, bugün insanlığın elinde bozulmamış halde bulunan tek ilahî kitabın daha iyi anlaşılmasına ve Kur'an merkezli bir İslam düşüncesinin geliştirilmesine katkıda bulunmaktır. Kuran Fihristi
 
"Konularına Göre Kur'an" isimli elinizdeki bu eserin Türkiye'de önemli bir boşluğu dolduracağı kanaatindeyiz. Faydalanacağınızı ümid ettiğimiz bu çalışmayı, her Salih amel gibi, karşılığını Rabbimizin vereceğine inanarak sizlere sunuyoruz. Fihrist
 
Onüçüncü baskısını sunduğumuz "Konularına Göre Kuran" isimli esere göster­dikleri ilgiden dolayı tüm okuyucularımıza teşekkür ederiz.

 
FECR YAYINEVİ
 

            ALTINCI BASKININ ÖNSÖZÜ

 
Konularına Göre Kur'an (Sistematik Kur'an Fihristi), ilk basımının yapıldığı 1996 Kasımından bu yana, kısmi ilavelerin dışında, büyük ölçüde hiçbir değişiklik yapılmaksızın gerçekleştirilen beş baskı ile okura arz edildi. Bütün basımlarının beklentilerimizin üzerinde ilgi görmesi, çalışmamızın önemli bir boşluğu doldurduğunu göstermektedir. Gösterdikleri teveccühle, bize, insanımızın Kur'an'la daha kolay ve sağlıklı ilişki kurmasına haddimiz nispetinde hizmet etmiş olma hissini yaşatan değerli okurlarımıza müteşekkiriz.
 
Çalışmamızı, daha ilk basımında günün teknik imkânları ölçüsünde azami titizlikle hazırladığımız hâlde, zaman içerisinde, çalışmamızın ilk hâlinin bazı eksiklikler ve yanlışlar içerdiğini gördük. Her basımda bir yenilik yapmayı okura karşı saygısızlık olarak değerlendirdiğimiz için, ileriki bir baskıda topluca gidermek üzere not aldığımız bu eksiklik ve yanlışları, bu basımda gidermeye çalıştık. Bu çerçevede, öncelikle, daha önceki basımlarda yanlışlıkla yer vermediğimizi farkettiğimiz az sayıda ayeti metin içinde ait olduğu yere koymuş -önceki basımlarda bu ayetlere notlarla işaret etmiştik-, kısmen de olsa harekeleme hataları içeren ve okuma zorluğuna yol açan Arapça metni tamamen hatasız ve daha okunaklı bir hâle getirmiş ve okurlardan aldığımız olumlu tepkileri göz önünde bulundurarak, yeni açıklama notları eklemiş bulunuyoruz.  Kuran Fihristi
 
Ayrıca, Fihrist'in ilk basımının üzerinden geçen yedi yıl zarfında gerek akademisyen dostlarımızdan gerekse okurlardan gelen eleştiri ve önerileri de bu baskıda imkân ölçüsünde değerlendirmeye çalıştık. İsimlerini tek tek zikredemediğimiz dostlarımıza, gösterdikleri alâkadan ve bahşettikleri katkıdan dolayı en kalbî teşekkürlerimizi sunuyoruz. Bu çerçevede, Sayın Saim Yeprem'in ismini özellikle anmak isteriz. Kendileri, yaptıkları meal çalışması vesilesiyle, bilgisayar ortamına taşıdıkları Fihrist'te önemli sayıda ayetin çevirisinin farklı yerlerde farklı verildiğini tespit etmişler. Bu sayede, elinizdeki baskıda söz konusu farklılıkların tamamı giderilmiş bulunmaktadır. Durumdan bizi haberdar etme ve söz konusu farklılıkları içeren dosyayı kullanmamıza izin verme nezaketi gösteren Hocamıza ve meal çalışmasında kendilerine yardımcı olan Günay Haral ve Feyza Dağdeviren Hanımefendilere minnettarız.
 
 
 Son olarak, çalışmamızın önceki basımlarındaki katkıların unutamayacağımız, Giriş'te isimlerini andığımız dostlarımızın yanı sıra, bu son basımın hazırlık aşamalarında titizlikle emek sarfederek Kur'an metninin dağıtımını ve kitabın mizanpajını gerçekleştiren genç meslekdaşımız Hafız Mehmet Ali Kırca'ya; yalnızca teknik konularda değil, içerikle ilgili konularda da ilgilerini esirgemeyen Fecr Yayınevi yetkilileri sevgili arkadaşlarımız Hüseyin Nazlıaydın ve Tuncer Namlı'ya ve onların şahsında tüm yayınevi çalışanlarına şükranlarımızı arz ediyoruz. ( Konularına Göre Kuran Fihristi , Sistematik Kuran , Prof. Dr. Ömer Özsoy , Prof. Dr. İlhami Güler , Fecr Yayınları, Sistematik Kuran fihristi )
 
Ömer Özsoy
İlhami Güler
6 Ağustos 2003
 
 
               GİRİŞ
 
Kur'an-ı Kerim, Hz. Muhammed'in (as) 22 yıldan fazla süren (610-632) peygam­berliği zarfında aldığı vahiyleri ihtiva etmektedir. Hz. Peygamberin kendisi, çev­resindeki mü'minler, müşrikler ve Ehl-i Kitap topluluklardan oluşan hitap çevre­siyle canlı bir diyalog olarak vahyedilen ilahî sözler, Müslümanlar'ın ilk vahiyle başlayan mücadelelerine kimi zaman rehberlik, kimi zaman refakat etmiştir. Hz. Muhammed'in peygamberliğinin ilk dönemlerinden beri Kur'an, Müslümanlar ta­rafından, yalnızca ilahî kelamın yaşanan olgusal tarihe bir tür katılımı/müdaha­lesi olarak değil, aynı zamanda bir ibâdet/tilâvet kitabı olarak algılanmış olduğu için, inen vahiy parçaları büyük bir titizlikle kayda geçilerek geniş kitlelere intikal ettirilmiş ve sürekli okunmuştur. Hatta, ilk Müslümanlar arasında, gelen vahiyleri gücü nisbetinde ezberleyenlerin yanısıra, kendisi için özel mushaf yazanların da bulunduğunu biliyoruz. Gerek vahyin yaşanan hayatla bu sıkı bağı, gerek Hz. Peygamberin ve vahye tanık olan neslin hayatta oluşu, gerekse Kur'an'ın tilave­tine verilen önem Kur'an'ı sürekli aktüel tuttuğu için, Hz. Peygamber hayattayken Müslümanlar arasında Kur'an'ın bazı pasajlarının unutulması, değişmesi veya O’na vahiy ürünü olmayan sözler karışması gibi endişeler gözlemlenmemektedir.
 
İlk kez I. Halife Hz. Ebû Bekr döneminde Yemâme savaşında Kur'an'ın nüzulüne ta­nık olmuş ve hafızasında Kur'an'dan çeşitli bölümler bulunan çok sayıda sahabînin şehid düşmesi üzerine, Hilâfet merkezinde muhafaza olunmak üzere resmî bir mushaf hazırlama ihtiyacı duyulmuştur. 633 yılında, Hz. Peygamberin vahiy katiplerinden Zeyd b. Sabitin başkanlığında oluşturulan bir komisyon, Hz. Pey­gamberin yazdırdığı fragmanlara ve Kur'an hafızlarının tanıklığına başvurmak suretiyle resmî bir mushaf hazırlamıştır {cem'u'l-kur'ân). Bu komisyon, çalışma­larını muhtemel itirazlara ve şüphelere mahal vermeyecek bir açıklıkta ve herke­sin gözleri önünde sürdürmüştür.¹ Fütuhat faaliyetinin sınır tanımadığı III. Halife Osman zamanında, İslam coğrafyasının, farklı bölgelerde Kur'an'ın farklı şekil­lerde telaffuz edilmesinin -özellikle ilk Müslümanlarla İslam'a yeni girenler ara­sında- yarattığı sıkıntılara sahne olduğunu görüyoruz. Kısmen, henüz sessiz harfleri birbirinden ayıran noktaların ve sesli harfleri gösteren harekelerin bulun­madığı Arap yazısının o günkü yetersizliğinden, kısmen de mahallî lehçe farklı­lıklarından kaynaklanan bu kıraat ihtilafı, esasen Hz. Peygamberin izin verdiği doğal bir durum olmasına rağmen, o günkü siyasî irade, muhtemel karışıklıkları gidermek amacıyla kıraat farklılıklarını en aza indirgeyecek bir redaksiyon faali­yeti öngörmüştür. Yine Zeyd b. Sabitin görev aldığı bir komisyon birkaç yıl süren çalışmaları sonucunda biri Hilafet merkezinde kalmak, diğerleri devletin farklı bölgelerine gönderilmek üzere mushaflar hazırlamış ve yazımı veya tertibi resmî mushaftan farklı olan özel mushaflar imha edilmiştir.²
 
 
Sözkonusu redaksiyon heyeti, Kur'an'ı tertib ederken ayetlerin iniş sıralarını ve­ya konu bütünlüğünü esas almamış, baştan beri bilinen ve Hz. Peygamber tara­fından tesbit edildiğine -hatta Allah tarafından belirlendiğine (tevfâfî olduğuna)-inanılan tilavet sırasına riayet etmiştir. Bu nedenle, elimizdeki Kur'an metni, her­hangi bir kitaptan farklı olarak, ne tematik, ne sistematik, ne de kronolojik bir ter­tibe sahiptir. Kur'an'da yanyana duran pekçok pasaj, esasen çok farklı dönem­lerde inmiş vahiylerdir. Bu nedenle, Kur'an'ı okuyanlar birden bire bir konudan diğerine geçildiğine sık tanık olurlar. Nitekim, bir konunun Kur'an'da nasıl değer­lendirildiğini öğrenmek isteyenler, aynı konunun farklı yönlerinin farklı surelerde ele alındığını görürler. Bütün bunlar, Kur'an'ı anlamak için, onun tertibini aşan araştırmalar yapmayı gerekli kılmaktadır. Bu yüzden Kur'an'ı pratik hayatın sorun­larına çözüm üretmek amacıyla okuyan Fukahâ, ancak onun farklı konulardaki ayetlerini biraraya getirip, bu ayetler arasındaki kronolojik sırayı tesbit ettikten sonra hüküm çıkarmaya çalışmışlardır. Bununla birlikte, Tefsir ilmi başlangıç itibarıyla Fıkıh ilminden bağımsız olarak geliştiği için, doğuş dönemi itibarıyla Tefsir disiplininde, Kur'an'ı konu bütünlüklerine veya nüzul sırasına göre tefsir etme şeklinde bir gelenek oluşmamıştır.
 
Tefsir ilminin kökeni haklı olarak Hadis literatüründe aranır.³ Zira ilk hadis mec­mualarında, -daha sonra Tefsir ilminin temel malzemesini teşkil edecek olan-tefsirle ilgili rivayetlere yer verildiği gibi,⁴ ilk müstakil tefsir kitapları da Sahabe'den rivayet edilen açıklamalardan oluşmaktadır⁵. Bu derlemelerin rivayet yönün­den sıhhatlerine yönelik eleştiriler gözönünde bulundurulduğunda, bunlarda yer alan açıklamaların Sahabe dönemine kadar ulaştığına kesin gözüyle bakmak mümkün olmasa da, H. II. Yüzyılda yaşamış -Alî b. Ebî Talha (ö. 143/ 760), Mu-kâtil b. Süleyman (ö. 150/767), Sufyân es-Sevrî (ö. 161/778), Yahya b. Sellâm (ö. 200/815) vb.- kişilerce telif edilen bu eserlerin bizi en azından H. II. asrın başlangıçlarına kadar götürdüklerinde şüphe yoktur. Rivayetleri haber kaynakla­rının isimlerine göre sıralayan tefsirler de bulunmakla birlikte,⁶ bu ilk dönem tef­sirleri genellikle mushaf tertibini esas alarak, sırasıyla ayetler hakkındaki rivayet­leri nakletmektedirler.
 
 
¹ ilgili rivayetler için bkz. el-Buhârî, el-Câmi'u's-Sahîh, Mısır 1345, VI. 225; Ibn Ebî Dâvûd, Kitâbu'l-Masâhıf (ed. Arthur Jeffry), Mısır 1936, s. 4 vd.
²ilgili rivayetler için bkz. Buhârî, VI. 226; Kitâbu'l-Masâhıf, s. 18 vd.
³          bkz. Emîn el-Hûlî, Kur'an Tefsirinde Yeni Bir Metod (çev. Mevlüt Güngör), İstanbul 1995, s. 17 vd. (Bu kitap, Hûlî'nin Dâ'iratu'l-Ma'ârifi'l-lslâmiyye için hazırladığı 'Tefsir' maddesinin çevirisidir.
⁴          Örneğin bkz. el-Buhârî, el-Câmi'u's-Sahîh, kitâbu't-tefsîrve fadâ'ilu'l-kur'ân bölümleri.
⁵          Bunlar arasında tercumânu'l-kur'ân olarak şöhret bulan Abdullah b. 'Abbâs'dan yapılan rivayetleri özellikle anmak gerekir. Alî b. Ebî Talha'nın Sahîfe's\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ onun ibn Abbas'tan yaptığı rivayetleri içermek­tedir; ayrıca Fîrûzâbâdî, Tenvîru'l-Mikbâs adlı tefsirinde İbn 'Abbâs'dan gelen rivayetleri toplamıştır.
 
⁶          Örneğin Abdullah b. Vehb'in el-Câmi’ adlı eseri bu şekilde telif edilmiştir.

 
Hiç şüphe yok ki, Tefsir ilminin doğduğu ilk dönemlerde, bu etkinlikle hedeflenen, -dönemin ihtiyaçlarının belirlediği ilim anlayışı gereği- tevarüs olunan bilgilerin daha geniş kitlelere ve gelecek nesillere intikal ettirilmesidir. Tefsir ilminin Kur'-an'ı açıklama görevini üstlenmesi ise daha geç bir gelişmedir. Bu çerçevede ilk tefsir çalışmaları dilcilere aittir (el-Ferrâ' (ö. 207/822) ve Ebû 'Ubeyde (ö. 210/825) gibi). Onlar kelimelerin ve terkiplerin anlamlarını açıklamayı amaç­ladıkları için, hemen her ayet hakkında söyleyecek şey bulmuşlar ve açıkla­malarını mushaf tertibini esas almak suretiyle sunmuşlardır. Zamanla, bir ayet hakkında söylenen her şeyi toplayıp nakletme şeklini alan Tefsir ilmi, bugün min­netle başvurduğumuz değerli bilgiler içeren (İbn Cerîr et-Taberî (ö. 310/ 922)'nin Câmi'u'l-Beyân’ı gibi) dev eserler yazılmasına imkan vermiştir. Bu eserlerin 'ri­vayet tefsiri' olarak nitelenmeleri, bunlarda rivayetin ağırlıklı yer tutmasından kaynaklanmaktadır; zira bu eserler naklin yanısıra, uzun dilsel tahliller, isrâiliyyât ve kelamî-fıkhî meseleler üzerine derin tartışmalara da yer vermektedirler. Aynı şekilde, 'dirayet tefsiri' olarak nitelenen eserler de, re'y ağırlıklı olmakla birlikte, nakilden müstağni kalmamışlardır. Gerek rivayet tefsiri olarak değerlendirilen, gerekse dirayet tefsiri olarak değerlendirilen klasik tefsirlerde, müfessirin fikrî eğilimi, uzmanlık alanı ve siyasî tutumu ne olursa olsun, Kur'an'ı baştan sona tef­sir etmeyi amaçlayan ve parçacı yaklaşımı esas alan bir yöntem izlenmiştir. Tef­sir geleneği içerisinde, Ortaçağ boyunca da Kur'an'ı nüzul sırasına veya konula­rına göre tefsir etme şeklinde bir teamül ortaya çıkmamıştır.
 
Kur'an'ın tamamını tefsir etmesi itibarıyla bu geleneği sürdürmekle birlikte, Kur'­an'ı nüzul sırasına göre tefsir etmesi bakımından Kur'an tefsirciliğine yeni bir bo­yut katan ilk eserin, Derveze'nin et-Tefsîru'l-Hadîs"i olduğu söylenebilir. Esbab-ı Nuzul, Mekkî-Medenî ve Nâsih-Mensûh konularıyla ilgili geleneksel bilgiler, Kur'an metnini oluşturan pasajların farklı tarihlere ait olduğunu gösterse de, Kur'an metninin tamamını tarihlendirme girişimi oldukça yenidir ve bu tarz ça­lışmalar daha çok batılı Kur'an ve Muhammed tedkikleri içerisinde gelişmiştir. Batılı anlamda Kur'an üzerine yapılan ilk kronolojik çalışma, Theodor Nöldeke'-nin Geschichte des Qorans'daki denemesidir. Nöldeke Kur'an surelerini -büyük ölçüde- 'ayetlerin uzunluğu' ölçütünü esas alarak ve her sureyi bir bütün kabul ederek sıralamıştır. İzleyen dönemlerde R. Bell ve R. Blachere sureleri müstakil pasajlara bölüp, bu pasajların da kronolojisini tespit etmeye çalışmışlardır.⁷ Kur'an'ın tarihlendirilmesi çalışmaları arasında, daha ayrıntılı belirlemelere girişmesi bakımından en iddialı çalışma, İranlı Mehdi Bâzergân'ın Seyr-i Ta-havvül-i Kur'an adlı kitabıdır.⁸ Kuşkusuz, Kur'an pasajlarının nüzul tarihleriyle il­gili nakledilen bilgilerin yanısıra, modern dönemde ortaya konan bu çalışmalar da Kur'an araştırmaları alanına önemli katkılar getirmiştir. Tarihsel bakış açısının Müslüman ilim adamlarının yeni yeni dikkatini çekmeye başladığı gözönünde bu­lundurulacak olursa, Kur'an araştırmalarında gözlemlenen bu yeni dönemin, Kur'an pasajlarının tarihlendirilmesi yolunda pek çok girişimi ürün vereceğini tah­min etmek güç olmasa gerektir.
 
⁷Daha geniş bilgi için bkz. W. Montgomery Watt, Hz.Muhammed'in Mekke'si (çev. M.Akif Ersin), An­kara 1995, s. 14-16.
⁸Bu eser Fecr Yayınevi tarafından Ocak 1998'de yayınlanmıştır.
 
 Kur'an'ın konularına göre incelenmesi tarzındaki çalışmalar ise, çok daha yeni bir gelişmedir ve bu tarz çalışmalara, büyük ölçüde edebî tefsir akımı öncülük et­miştir. Bu akımın önde gelen ismi Şeyh Emîn el-Hûlî, hazırlanacak bir Kur'an tef­sirinin taşıması gereken nitelikleri gerekçeleriyle şöyle sıralamaktadır: "Kur'an'ın mushaftaki tertibi, ne konu bütünlüğüne riayet etmektedir, ne de ayetlerin ortaya çıkışlarının kronolojik sırasını gözetmektedir. Bir tek konuyla ilgili söylenenler, farklı ortamlarda ortaya çıkan farklı bölümler ve bağlamlarda ve dağınık olarak yer almaktadır. Bütün bunlar, açıkça, Kur'an'ın konularına göre tefsir edilmesini, aynı konuyla ilgili ayetlerin eleştirel ve istatistiksel olarak biraraya getirilmesini, bunların kronolojik sıralarının ve onları çevreleyen şartların bilinmesini ve ondan sonra incelenmesini gerektirmektedir. İşte bu tefsir, 'anlam'a ulaşmak için daha elverişli ve anlamın belirlenmesi bakımından daha güvenilir bir yoldur"⁹.
 
⁹ Menâhicu't-Tecdîd fî'n-Nahv ve'l-Belâğa ve't-Tefsîr ve'l-Edeb, Kahire 1961, s. 306.
 
Bugüne kadar, Kur'an'ın tamamını içermemekle birlikte, belli başlı konularla ilgili Kur'an pasajlarını biraraya toplayan çeşitli hacimlerde fihristler hazırlanmıştır. Bunlar arasında en kapsamlısı Jules La Beaume'un Le Coran Analyse adlı çalış­masıdır. Bu eser, M. Fu'âd 'Abdulbâkî tarafından 1924'de Arapça'ya çevrilmiş ve 1935'de yayınlanmıştır (Tafsîlu Âyâti'l-Kur'âni'l-Hakîm); bütün Arap dünyasında yaygın bir tarzda kullanılan Arapça fihristin ikinci baskısına (1954) Edouard Montet'nin Fransızca Kur'an çevirisi için hazırlamış olduğu Kur'an fihristi de eklen­miştir (Mustedrek). İslam dünyasında, mezkur çalışmadan sonra en kapsamlı Kur'an fihristi Dr. Ahmed İbrâhîm Muhannâ'nın hazırladığı Tebvîbu Âyi'l-Kur'âni'-l-Kerîm mine'n-Nâhiyeti'l-Mevdû'iyye (Kahire, Dâru'ş-Şa'b) adlı çalışmadır. Sözkonusu çalışmanın başında (s. 7-62) La Beaume'un fihristinin geniş bir eleştiri ve değerlendirmesine de yer verilmektedir.
 
Türkiye açısından bakıldığında, dinî düşüncenin kaynağı olarak Kur'an'a başvur­ma eğiliminin tarihi daha gerilere gitse de, son onbeş yirmi yılda bu eğilimin daha yoğunlaştığı gözlemlenmektedir. Türkçe olarak yayınlanan gerek Meal ve Tefsir­lerin, gerekse Kur'an üzerine yapılmış çalışmaların sayılarının giderek artması, bunun bir sonucu ve göstergesidir. Kuşkusuz, yüzyıllardır Kur'an'ı Arapça olarak, anlamaksızın, ibadet veya dua amacıyla okuyan ve dinleyen ülkemiz insanı için bu hayırlı bir gelişmedir. Bu çerçevede Kur'an'ı konularına göre ele alan çalış­malar da yapılmıştır. Bunların en kapsamlıları olarak, La Beaume'un hazırladığı fihristin Mevzularına Göre Ayet-i Kerimeler ve Mealleri adıyla 2 cilt halinde yayın­lanan Türkçe çevirisini ve Nevzat Yüksel tarafından hazırlanan Kur'an Fihristi'ni zikredebiliriz. Bu ikinci çalışmada, çok sayıda başlık altında, o konuyla ilgili görü­len ayet veya ayet gruplarının numaraları verilmekte olup, metin verilmemekte­dir. Bunların dışında da farklı hacim ve biçimlerde, telif ve tercüme Kur'an fihrist­leri okuyucunun hizmetine sunulmuş bulunmaktadır.
Bizi yeni bir Kur'an fihristi hazırlama düşüncesine sevkeden, hem bu tür eserle­rin azlığı, hem de mevcut örneklerin içerik açısından yetersizliğidir. Zira, herşeyden önce, yukarıda anılan çalışmaların hiçbiri Kur'an'ın tamamını tasnif etmemektedir. Ayrıca, adı geçen çalışmalar dikkatle incelendiğinde, bunların 'konula­rına göre' Kur'an fihristi olmaktan çok, Kur'an'da bahsi geçen bütün unsurları içerdikleri görülür. Bu ikisi birbirinden farklıdır. Örneğin; sözkonusu çalışmalarda karınca, arı, gemi, demir vb. başlıklar yer almaktadır (örneğin bkz. Tafsil, s. 375, 643, 647). Bu yaklaşım, fihristi, Kur'an'da ele alınan ana konuları biraraya ge­tiren fikrî bir bütünlük olmaktan çok, kelime dizinine yaklaştırmaktadır. Kuşkusuz, bu da okurun ihtiyaç duyduğu önemli bir hizmettir, ancak Kur'an'ın fikrî ba­kımdan ana konularına göre tasnifinin 'kelime dizini'nden farklı olduğu da açıktır.
 
Elinizdeki çalışma on ana başlıktan oluşmaktadır. Kur'an'ın bütün ayetleri, bu on bölüm altında dağıtılmış bulunmaktadır. Bölüm başlıklarını ve alt başlıkları oluş­tururken, Kur'an'ın dünyasını temel almaya çalıştık. Bizim çıkardığımız konu sis­temi, sonuçta öznel olmak durumundadır. Kuşkusuz, aynı yaklaşıma sahip olsa­lar bile farklı şahıslar, daha farklı bir konu sistemi çıkarabileceklerdir. Bu itibarla, konu başlıklarını tesbit ederken, fazla ayrıntıya varan belirlemelerde bulun­maktan kaçındık. VIII. ve IX. Bölümler (Hz.Muhammed ve Tarih Bölümleri) büyük ölçüde, Kur'an'ın esasen konu edinmediği, ancak dolaylı olarak bilgi verdiği alt-başlıklardan oluşmaktadır. Esasen, Kur'an'ın ne Hz.Peygamber'in hayatını, ne de diğer peygamberlerin veya kavimlerin hayatını/tarihini anlatmak gibi bir gaye­si vardır. Kur'an'da kıssalara yer verilmektedir kuşkusuz, ancak bunların hiçbirin­de asıl gaye sözkonusu olayları eksiksiz anlatmak değildir. Bununla birlikte, Kur'­an metninin önceki peygamberlerle ilgili verdiği, Hz.Peygamber'in sîreti ile ilgili yansıttığı bilgiler, tarihçilik açısından kaçınılmazdır. Hz. Peygamber'in mücadele­si ve kıssalar, Kur'an'da önemli bir yer kapladığı için -Kur'an'ın ana konuları ara­sında yer almadıklarını düşündüğümüz halde-, bunları birer bölüm olarak ele aldık.
 
Bu çalışmanın, teknoloji, sanayi, sibernetik, nükleer enerji, astronomi, tıp, embriyoloji vb. konular ve demokrasi, laiklik, sosyalizm, Nato içindeki konumumuz veya çevre kirlenmesi gibi çağdaş sorunlarla ilgili ayetleri arayan okuyucuya hizmet sunamayacağını daha baştan belirtmeliyiz. Zira bütün bu sayılanlar ve benzer hususlar ya Kur'an'ın doğrudan ilgilenmediği, ya da Kur'an'ın nüzul döneminde sözkonusu olmayan olay ve olgulardır. Kur'an'daki bugün astronomi ve tıp bilim­lerinin araştırma alanına dahil edilebilecek kimi değiniler, bilimsel veya bilgisel katkı amaçlı atıflar değil, Allah'ın kudret ve azametini vurgulayan dinî amaçlı atıf­lardır. Kanımız o ki, Kur'an'ı onunla çağdaş olmayan konu ve olgularla ilgilenen bir kitap gibi göstermek, tarihi iki kez çarpıtmak anlamına gelecektir; ilkin, ilgili ayeti tarihsel bağlamından koparmakla ve ikinci olarak, herhangi bir ayeti, bugü­nün verili durumuna yamamakla... Bu mülahazayla, bu yönde çok yoğun bir ta­lep olduğunu bildiğimiz halde, popülizmin cazibesine kapılarak Kur'an'ı konuş­madığı konularda konuşturmaktan özenle kaçınmaya çalıştık. Kur'an'ı sözümona evrenselleştirmek, onu ta'zim ve takdis etmek amacıyla, Kur'an ifadelerine dilin kaldıramayacağı anlamlar yükleyerek ayetleri istismar edenleri esefle karşılıyo­ruz. Kur'an, ilahî iradenin tarih boyunca peygamberler vasıtasıyla tekrar ettiği evrensel mesajın yedinci yüzyıl Arap yarımadasına yöneltilmiş bir formudur. Bu itibarla, onun içeriği itikat ve ahlak alanlarında önceki vahiylerde de bulunan evrensel ilkelerin yanısıra, indiği dönemin sosyal ve kültürel yapısını baz alan hukuk, iktisat, siyaset vb. ile sınırlıdır. Büyük alim Şâtıbî'nin tesbit etmiş olduğu gibi, Kur'an'da, nüzul dönemi Arabı'na yabancı olan hiçbir şey yer almamakta­dır.¹⁰ Kur'an'ın hitabının bu anlamda indiği dönem ve toplumun gerçekliğiyle sı­nırlı olması, bu söylemin diriltmeye çalıştığı içeriğin (mesajın) başka zaman ve mekanlara taşınabilirliğini (evrenselliğini) engellememektedir. Örneğin, Kur'an'ın konu edindiği Bedir savaşı, tarihsel bir olgudur; ancak, Bedir'de savaşan tarafla­rın ideolojik ve ahlakî saikleri, haklılıkları-haksızlıkları vb. insanî olgular olmaları itibarıyla, her tarih diliminde karşılaşılabilecek öğeler taşımaktadırlar. Aynı şe­kilde, Kur'an'da zikri geçen Ebû Leheb, tarihsel bir kişiliktir, yani yaşamış ve öl­müş bir bireydir; ancak, onun Kur'an'a ve Hz. Peygamber'e karşı ahlakî ve ide­olojik tutumu ve Kur'an'ın onun bu tutumunu değerlendiriş biçimi, yorum (te'vîl) yoluyla evrensel ilkeler çıkarabilmemize elvermektedir.
 
Bu çalışmanın amacı, okuyucuya Kur'an'ın belli başlı konulara bakışını yansıta­cak, takibi kolay bir kompozisyon sunmak değildir. Böyle bir amaca hizmet et­mek için Kur'an metninin çok elverişli olduğu söylenemez. Nitekim, elinizdeki ça­lışmaya son şeklini vermeden önce, herbir başlık altında yer alan pasajları, kendi aralarında belli bir kompozisyon esasına göre sıralamayı denediğimizde, bu ko­nuda başarılı bir sonuç alınamayacağını gördük (Şüphesiz, bunun bir nedeni de, çalışmaya başlarken ilke olarak, ayetlerden ilgili ifadeyi çekip almak yerine, ayet metinlerini bütün olarak vermeyi tercih etmiş olmamızdı). Bir başka ve en kolay seçenek de, ayetleri mushaf tertibine göre sıralamaktı. Ancak böyle bir tertip de, okura bu anlamda bir kolaylık sağlamamış olacaktı. Bu mülahazalarla ve her­hangi bir konuyu ele alırken Kur'an'ın izlediği seyir hakkında okuyucuya bir fikir vermek amacıyla, herbir konu başlığı altındaki pasajları kendi aralarında krono­lojik olarak sıralamanın, bizler için çok yorucu olsa da, daha yerinde ve anlamlı bir hizmet olacağını düşündük. Hiç kuşkusuz, bunun objektif ve mutlak doğru bir sıralama olduğu iddia edilemez. Bununla birlikte, böyle bir sıralamanın, Kur'an'a, sıradan bir okurun ötesinde bir ilgiyle yaklaşan okurlara önemli bir kolaylık sağlayacağı gibi, ayetlerden çıkarılacak fikrî bir kompozisyonun sakıncalarından uzak olacağı da açıktır. Zira pek çok örnekte gördüğümüz gibi, belli bir konudaki ayetleri, adeta o konuda ardarda söylenmiş 'sözler' veya bütünlüklü bir biçimde yazılmış bir 'metin' gibi, belli bir mantığa göre peşpeşe sıralama yöntemi, Kur'an'ın mahiyetine ilişkin yanlış tasavvurları beslemektedir. Oysa, herkesçe malum olduğu üzere, Kur'an bir çırpıda söylenmiş bir söz veya bir anda kaleme alınmış bir metin değildir. Onu teşkil eden ayetler ve ayet grupları (pasajlar), belli olaylar veya durumlarla ilgili olarak farklı zamanlarda inmiş, ancak Kur'an metninde bu iniş sırasına göre dizilmemiştir. Kitapta her bir pasajın hangi durumla ilgili olarak ve ne zaman indiğine dair ayrıntılı bilgi verilmemiş olmakla birlikte, en azından birbiriyle ilgili gördüğümüz ayetlerin kendi aralarındaki kronolojik sırayı görmeye imkan tanıyan bir sıralama yapmaya ve imkan ölçüsünde, ilgili pasajın iniş sebebine veya tarihsel bağlamına ilişkin kısa açık­lamalar yapmaya çalıştık. Bu sıralama klasik kaynaklarımızda Osman mushafının nüzul sıralaması olarak bilinen tertibe göre yapıldı. Bu sıralamada, teknik zorunluluklar nedeniyle, yalnızca sureler-arası sırayı esas aldık. Oysa, -nüzulü Mekke'de başladığı için- mekkî olarak nitelenen pek çok surenin, Medine döne­minde nazil olan ayetler de içerdiği bilinmektedir. Okurun bu konudaki ihtiyacını giderebilmek amacıyla, Ekler bölümünde farklı nüzul sıralamalarının yanısıra, mekkî surelerde yer alan medenî ayetleri gösteren bir tablo ekledik.

el-Muvâfakât fî Usûli'l-Ahkâm, Dâru'l-Fikr 1341, II. 52 vd.
 
Konularına Göre Kur'an'ın en özgün ve okuyucuya önemli katkıda bulunacağını düşündüğümüz bir özelliği de, gerekli gördüğümüz yerlerde kısa açıklamalar ek­lemiş olmamızdır. Konu başlıklarının pekçoğunun altında, o konuyla ilgili kısa açıklamalara yer vermekle yetinmeyip, ayetlerdeki kapalılıkları, muhtemel yanlış anlamaları giderebilmek için gerekli gördüğümüz yerlerde dipnotlara da yer ver­dik. Okuyucunun hangi ayetlerin dipnotla açıklandığını ve birden fazla yerde ge­çen ayetlerin dipnotlarının nerede bulunacağını görmesini teminen Ekler bölü­münde bir dipnotlar dizinine yer verdik. Açıklamaları ve dipnotları hazırlarken, mevcut birikimimizin yanısıra, kaynak tefsirlerden ve diğer çalışmalardan imkan ölçüsünde yararlanmaya çalıştık. Bu çerçevede Taberî, Zemahşerî, Mevdudî, Hamdi Yazır ve Derveze'nin tefsirleri ve Fazlur Rahman'ın Ana Konularıyla Kur'­an (çev. A. Açıkgenç - M. H. Kırbaşoğlu, Ankara 1993), Derveze'nin Kur'an'a Göre Hz.Muhammed'in Hayatı (çev. M. Yolcu, İstanbul 1989) adlı eseri ve T. Izutsu'nun çalışmaları sık başvurduğumuz referanslar arasında sayılabilir.
 
Bu tür çalışmalarda önemli konulardan birisi de, kullanılan Kur'an çevirisi/meâl sorunudur. Biz kendimizi Kur'an'ın tamamını sağlıklı bir biçimde Türkçe'ye çevir­me konusunda yeterli görmediğimiz için, çalışmalarımıza başlarken çevirenin iz­nini alarak, mevcut Kur'an çevirilerinden birisini kullanmanın yerinde olacağını düşündük. Nitekim saygıdeğer Hocalarımızdan Prof. Dr. Hüseyin Atay ve meali­nin naşiri Sayın Mustafa Çakır'dan böyle bir izin aldık; bu vesileyle kendilerine şükranlarımızı arzederiz. Ancak, çalışmamızın ilerleyen safhalarında, bazı pasaj­ların, ifadelerin veya kelimelerin çevirisinde Sayın Hocamız'la mutabık kalmadı­ğımızı gördük. Durumu kendilerine arzederek, gerekli gördüğümüz değişiklikleri yapma konusunda izin talep ettik; kendileri birçok noktada bize katılmasalar da, bize bu yetkiyi verdiler. Sonuçta, kullanmış olduğumuz çeviri metninde özellikle sözdizimi bakımından kısmî değişiklikler yapılmış bulunmaktadır. Bu esnada mü­racaat ettiğimiz pek çok kaynak arasından Râğıb'ın Mufredâtını, Taberî ve Mevdudî'nin tefsirlerini, Muhammed Esed'in İngilizce, Rudi Paret'in Almanca ve Sayın Süleyman Ateş Hocamız'ın Türkçe Kur'an çevirilerini ve Mısır'da yetkin bir komisyon tarafından hazırlanmış bulunan Mu'cemu Elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerîm adlı Kur'an sözlüğünü özellikle anmak durumundayız. Bu esnada, Kur'an çevirilerine ilişkin yazılı ve sözlü eleştirileri de gözönünde bulundurmaya özen gösterdiğimizi belirtmeliyiz. Amacımız, emek verdiğimiz bu çalışmayı, asla uygunluk ve dil açısından mümkün olduğunca sağlıklı ve fihristimizin sistematiği ile bağdaşacak bir çeviriyle sunmaktı. Bu itibarla, değerli okurlardan alacağımız eleştirilerin, ge­rek kurduğumuz sistematiği, gerekse çeviriyi daha da yetkinleştirmeye katkıda bulunacağını belirtmeliyiz. Bütün bu çabalarımıza rağmen, Kur'an pasajlarının orijinal metinlerini de vermenin, Arapça bilen okurlar açısından gerekli, başka me­allerle karşılaştırmak isteyen okurlar için de yararlı olacağını düşündük.
 
Müelliflerin hangisinin nerede ne kadar katkıda bulunduğunun gösterilmesinin neredeyse imkansız olduğu böyle bir çalışmada, zorunlu olarak, ancak her iki müellifin de uzlaştığı fikirler yansıtılabilirdi. Bu nedenle, gerek konu başlıklarının altındaki, gerekse dipnotlardaki açıklamalarda, yalnızca, her iki müellifin de üze­rinde uzlaştıkları bilgi ve yorumlara yer verilmiştir. Dolayısıyla, bu çalışmanın sis­tematiğinin, konu başlıklarının, konu başlıkları altında yer alması gereken ayetle­rin tesbitinden, açıklamaların içeriklerine varıncaya kadar, müellifler müştereken sorumluluk üstlenmektedirler. Kuşkusuz, uzun bir süreye yayılan böyle bir çalış­mada müelliflerin dışında da pek çok kişinin doğrudan veya dolaylı katkıları ol­muştur. Gerek eleştirileri, gerek teşvikleri, gerekse bilgisel katkılarını esirgeme­yen bütün dostlarımızın yanısıra, çalışmamızın bilgisayarla ilgili aşamalarında gece gündüz demeden yardıma koşan değerli meslekdaşımız Dr. İbrahim Özdemir ve Osman Selvi'ye, Arapça metinlerin tashihini gerçekleştiren sevgili M.Akif Koç'a, kitabın mizanpajını titizlikle yürüten sevgili Kürşat Demirtaş ve bu çalışmanın basım ve yayımını üstlenen Fecr Yayınevi editörü Osman Kayaer dostumuza kalbî şükranlarımızı arzediyoruz.
 
Konularına Göre Kuran , Şeyh el-Hûlî'nin gereğine haklılıkla işaret ettiği tefsir girişimi için mütevazı bir adım olmaya taliptir ve okuyucusuna Kur'an'ın dünyası­nı yakınlaştırabildiği ve Kur'an'ın anlaşılması yolunda hizmet sunabildiği ölçüde müellifleri kendilerini başarılı addedeceklerdir. Eylül1996



Fecr Yayınevi , Konularına Göre Kuran Fihristi adlı kitabı incele diniz.